–सन्दीप सापकोटा
पशुपतिनाथ मन्दिरसँग जोडिएको प्राचीनता, परम्परा र धार्मिक मूल्य मान्यता, रीतिस्थितिका सापेक्ष नै पुजारी परम्परा पनि चलिआएको छ । सनातनीय हिन्दूहरुको धार्मिक आस्था र विश्वासको केन्द्र श्रीपशुपतिनाथको पुजारी हुनका लागि निर्धारण गरिएका योग्यताहरु पनि हिन्दू धर्माबलम्बीहरुको आस्था र विश्वाससँग सम्बन्धित विषयहरु हुन् । त्यसलाई खल्बल्याएर हिन्दु धर्माबलम्बीहरुको आस्था र विश्वासमा चोट पुग्ने काम कसैले पनि गर्नु गराउनु हुँदैन । भारतीय भट्ट पुजारी परम्परा पशुपतिनाथमा अक्षुण्ण रुपले चलि आएको प्रचलन हो । परम्परा कानुनको रुपमा रहन पुगेको हुन्छ , वैधानिकता हुन्छ र त्यसलाई संविधानले पनि आत्मसात् गरेको हुन्छ । सनातन देखि चलि आएको परम्परा र त्यससँग जोडिएको धार्मिक आस्था र विश्वासलाई खलल पार्न कसैले पनि विवाद उठाउनु मनासिब रहदैँन ।
केही दिन अगााडि केही अनलाइन सञ्चार माध्यमबाट पशुपतिनाथ मन्दिरमा भारतीय भट्ट पुजारीलाई हटाई नेपाली ब्राह्मण पुजारी नियुक्त गर्ने सरकारी निर्णय भएको भनी समाचार सम्प्रेषण भएको थियो । यसको लगत्तै पशुपति क्षेत्र विकास कोषले एक विज्ञप्ति जारी गर्दै विभिन्न अनलाइन न्यूजपोर्टलमा आएका समाचारहरु प्रति कोषको गम्भीर ध्यानाकर्षण भएको र नेपाल सरकार संस्कृति पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्रालयकोयस खालको सोच नरहेको भनी उल्लेख गरिएको छ । साथै नेपाल र भारतको सदियौँ देखिको सम्बन्धलाई धुमिल गर्न कतिपय शक्तिहरु सक्रिय रहेको र यस प्रकारका भ्रामक सूचनाको पछाडी नलाग्न समेत सो विज्ञप्तिमा उल्लेख गरिएको छ ।
पशुपति क्षेत्र विकास कोष (कार्यव्यवस्था) नियमावली, २०५४ को नियम ३ मा श्री पशुपतिनाथको पुजारीको योग्यता तथा नियुक्तिको बारेमा उल्लेख गरिएको छ । उक्त नियममा “श्री पशुपतिनाथको पुजारी हुन जन्मसिद्ध हिन्दु धर्माबलम्बी, वेदाध्यायी, सदाचारी, धर्मशास्त्रमा विशिष्ठ ज्ञान भएको, संस्कृतज्ञ, स्नातक, विद्वान ब्राह्मण र स्वजातिमा विवाह भएको व्यक्ति हुनुपर्नेछ र विदूर वा एकभन्दा बढी पत्नी भएको व्यक्ति मूल पुजारी हुने छैन । ” भनी उल्लेख गरिएको छ । पशुपति क्षेत्र विकास कोष ऐन, २०४४ को दफा १७(क१) अनुसार श्री पशुपतिनाथको मन्दीरको रेखदेख गर्ने कर्तव्य कोषको हुनेछ र मन्दिरको विभिन्न पूजाआजा चलाउने कर्तव्य मूलभट्टको हुनेछ ।
कर्नाटकमहाराष्ट्रा आन्ध्राद्रविडजातिजाः ।
विन्ध्याद् दक्षिणतो जाताः प्रायश्चित्तं विधाय च ।।
अर्चां पशुपतेश्चैव मरणान्तञ्च पूजयेत् ।
मृतस्तादृश एवान्यश्चाधिकारी तदा भवेत् ।।
विन्ध्याचल पर्वतको दक्षिणमा जन्म लिएका कर्नाटक, महाराष्ट्र, आन्ध्र तथा द्रविणदेशका सपत्नीक गृहस्थ ब्राह्मण नै पुजारी हुनुपर्ने प्रचलन रहेको छ र उपयुक्त भनाइ विभिन्न वंशावलीमा समेत उल्लेख रहेको छ ।तर पशुपतिनाथमा पुजारीको नियुक्ति पारिवारिक रोलक्रममा हुँदैन । राजशासन हुँदा वडागुरुज्यूको सिफारिसमा श्री ५ बाट हुन्थ्यो भने अहिले खुल्ला प्रतिष्पर्धाबाट छनौट भएका उम्मेदवारहरुलाई पशुपति क्षेत्र विकास कोषका अध्यक्ष संस्कृति मन्त्रीको सिफारिसमा संरक्षक प्रधानमन्त्रीबाट हुन्छ । पशुपतिनाथ र नेपाली इतिहाससँग भारतीय भट्ट पुजारी परम्पराको गहिरो सम्बन्ध रहेको छ नेपाल र भारत दुई मित्रदेश बीचको धार्मिक–सांस्कृतिक मित्रतालाई प्रगाढरुपले स्थापित गरेको छ ।
वि.सं. २०६५ पुष १३ गते पशुपतिनाथका तत्कालीन तीन भट्टले राजीनामा दिएपछि पशुपति क्षेत्र विकास कोषले श्रीपशुपतिनाथको उत्तर मुखका पुजारीको रुपमा नुवाकोट जिल्ला जिलिङ गाविसका स्थायी निवासी प्रा.डा. विष्णुप्रसाद दाहाल र वासुकीनाथको पुजारीमा सिन्धुपाल्चोक जिल्ला बाँसबारी गाविसका स्थायी निवासी शालिग्राम ढकाललाई नियुक्त गरेको थियो । यस विषयमा विवाद खडा भई सर्वोच्च अदालतमा रिट दायर भएको थियो र पुष १६ गते मा. न्यायधीश बलराम के.सीको एकल इजलासले नियुक्ति परम्परागत प्रक्रिया विपरीत गैरकानुनी भएको ठहर गरि नवनियुक्त नेपाली भट्टहरुको पदस्थापना बदर गरि साबिक कै मूलभट्ट र अन्य भट्टहरुबाट पूजा सञ्चालन गर्न अन्तरिम आदेश जारी गर्यो । त्यस पश्चात् विकास कोषका तत्कालीन कोषाध्यक्ष गणेश अधिकारीले सर्वोच्चबाट जारी गरिएको आदेश बदर गर्न माग गर्दै निवेदन दर्ता गराएपछि सर्वोच्च अदालतले अन्तरिम आदेश कायम राख्ने वा नराख्ने भनेर छलफल गर्न पुष २८ गते दुवै पक्षलाई हाजिर गराएको थियो । तर त्यो मिति अगाावै पुष २३ गते तत्कालीन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालले व्यवस्थापिका संसदको बैठकमा पुजारीले विभिन्न मितिमा दिएका राजीनामा स्वीकृत गर्दै नयाँ नियुक्ती सम्बन्धि सम्पूर्ण कारबाही बदर गरेको घोषणा गरेका थिए ।
पशुपतिनाथमा उक्त परम्परा कहिलेदेखि सुरु भयो भन्ने विभिन्न विद्वानका पृथक मत रहेको छ । तर अलि प्रमाणिक मतको रुपमा यक्ष मल्ल (वि.सं.१४८५–१५३८) ले दक्षिण भारतीय ब्राह्मण झिकाई यो चलन चलाएको प्रमाणलाई लिइन्छ ।गृहस्थ ब्राह्मण पुजारी हुनुपूर्व पशुपतिमा भारतीय दण्डी सन्यासीहरु पुजारी रहने गर्दथे र यस भन्दा अगाडि नेपाली राजोपाध्याय ब्राह्मणहरु पशुपतिका पुजारीका रुपमा रहन्थे भन्ने तथ्य विभिन्न श्रोतबाट प्राप्त हुन आएको छ । पछि राजोपाध्यायहरुलाई पशुपतिको पुजारीबाट बर्खास्त गरि भारतीय ब्राह्मणलाई पुजारी नियुक्त गरिएको थियो । एक पटक नेपालका राजालाई पूजा विधि हेर्न मन भएछ र उनी पशुपतिनाथको नित्यपूजा विधि हेर्न थालेछन् । त्यो बेला पशुपतिमा स्वामी विमलानन्द पुजारी थिए । उनले सम्पूर्ण पूजा विधान सम्पन्न गरे र अन्तिममा दर्शन गर्ने बेलामा प्रत्यक्ष प्रणाम नगरि दण्डी धर्म अनुसार दण्डले पशुपतिनाथको दर्शन गरे । राजाले पुजारीलाई पशुपतिनाथलाई झपक्क नुहेर प्रणाम गर्न आदेश दिए तर स्वामी विमलानन्दले महाराज त्यसरी प्रणाम गर्नु हाम्रो दण्डी धर्मको नियमको खिलाफ हुन्छ भने । तर पनि राजाले यसको गुह्य अर्थ नसम्झेर भगवान् भन्दा तपाईं ठूलो होइन प्रत्यक्ष प्रणाम गर्नुहोस् भने । राजाले दिएको आदेशलाई बाध्य भएर आँगनको दक्षिणपट्टी रहेको धर्मशीलामा गएर झुकेर भूमिमा प्रणाम गरे । प्रणाम गर्ने बित्तिकै त्यो धर्मशीला बीचबाट प्वाट्ट फुट्यो । अहिले त्यो धर्मशीलामा ताम्रपत्रले ढाकिएको छ र हरेक पूर्णिमाको महास्नानमा भात, दाल, तरकारीआदि व्यञ्जनको भोग अर्पण त्यही शीलामा गरिन्छ । यो देखेर राजाले स्वामी विमलानन्दसँग तत्क्षण क्षमायाचना गरे र त्यस समयदेखि पशुपतिनाथलाई प्रत्यक्ष दण्डवत् गर्ने गृहस्थ ब्राह्मण पूजा उपासनाको लागि नियुक्त हुने गरेका छन् । (श्री पशुपति दर्शन, रावल अनन्त कृष्ण सोमयाजी) ।पशुपतिका पुजारीमा नियुक्त हुने ब्राह्मणले प्रथम पटक मन्दिर प्रवेश गर्नु पूर्व विधिपूर्वक रीतहरु पुर्याई गुप्तवास बसी मन्दिर परिसरमा रहेका दक्षिणामूर्ति, एकादश रुद्र, चण्डेश्वर, विश्वरुप, राममन्दिर लगायतका देवालय तथा गुह्येश्वरी, वत्सलेश्वरी, भुवनेश्वरी, राजराजेश्वरी लगायतका शक्ति पीठहरुमा पूजा गर्नुपर्ने हुन्छ । पुजारी आजन्म मांसाहार नगरेको, वीर्य अखण्डित भएको, पुजारी भएर रहँदाबस्दा लवण सेवन (नुन खान) गर्न नहुने, जाडोघाम नभनी सत्आचारमा रही कठोर विधि पुर्याएर नित्यनैमित्तिक पूजा सञ्चालन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
जनश्रुतिका अनुसार पशुपतिमा नेपाली पुजारी नियुक्त नगरि भारतीय भट्ट ब्राह्मण नियुक्त गर्ने प्रमुख कारण नेपाली जनताले शिवस्व नखाने चलन हो । इतिहासमा राजस्व, देवस्व र शिवस्वको ठूलो महत्व रहेको छ । राजद्रोही र राज्य विरुद्धको कसुर गर्नेलाई शिवस्व खुवाइन्थ्यो । शिवस्व खानेले चन्द्रसूर्य रहँदासम्म नरकमा नै यातना प्रताडना भोग्नुपर्ने मान्यता अहिलेसम्म पनि छ । अनि अर्को मान्यता अनुसार तत्कालीन हिन्दूराष्ट्र नेपालमा राजशासन रहेको र राजालाई विष्णुस्वरुप मानिने हुँदा, राजाको देहावसान हुँदा सम्पूर्ण नेपाली जनतालाई अशौच पर्ने मान्यता रही आएको थियो । तर अहिले गणतान्त्रिक राज्य व्यवस्था प्रणाली लागु भैसकेको अवस्थामा यो प्रथाको कुनै औचित्य नै रहदैँन ।
पूजा प्रक्रम चलाउने भट्ट ब्राह्मणहरु कृष्ण यजुर्वेदको तैत्तिरीय शाखाध्यायी हुनुपर्ने विधान छ । नेपालका हरेक क्षेत्रमा शुक्ल यजुर्वेदको विभिन्न शाखा अनुशरण हुने गरेका छन् । तर कृष्ण यजुर्वेद पढ्ने ब्रह्मनिष्ठ विद्वानको उपस्थिति अहिले सम्म बोध भएको छैन । यद्यपी केही काल अघिसम्म नेपालमा पनि कृष्ण यजुर्वेदका विभिन्न शाखाध्यायी (विशेष गरि तैत्तिरीय शाखाका) ब्राह्मणहरु थिए भन्ने कदाकदा सुन्नमा आएको चाहिँ छ । तर तत्कालीन समयमा कृष्ण यजुर्वेदको तैत्तिरिय शाखाध्यायी ब्राह्मण वंश रहे नरहेको पत्ता पाउन सकिएको छैन र यो अनुसन्धेय विषय हो । नेपाली विद्वानहरुले यदाकदा प्रश्न उठाउने गरेका छन्– नेपालका अरु मठमन्दीरमा शुक्ल यजुर्वेद अनुसारको पूजा तथा अनुष्ठान पद्धतिले कर्म चलाउन मिल्ने तर पशुपतिनाथमा शुक्ल यजुर्वेदीय पद्धति अनुसारको पूजाविधान चलाउन किन नमिल्ने ?विद्वान् प्रमोदवद्र्धन कौण्डिन्यान्यका अनुसार पुरानो समयमा ऋग्वेदका २१, शुक्लयजुर्वेदका १५, कृष्णयजुर्वेदका ८६, साम वेदका १००० र अथर्व वेदका ९ गरेर जम्मा ११३१ वटा शाखाहरु चतुर्वेदका शाखाहरु रहेका थिए । अहिले शुक्ल यजुर्वेदका प्रमुख २ शाखा माध्यन्दिनीय र काण्व, कृष्ण यजुर्वेदका तैत्तिरीय, मैत्रायणीय, काठक र कपिष्ठकठ गरि चार शाखा प्रचलनमा रहेका छन् । वर्तमानमा नेपालमा शुक्ल यजुर्वेद, केही सामवेदका शाखाहरु छन् । ऋगर्वेद र अथर्व वेदका शाखाध्यायी नेपालमा भएको थाहा पाइएको छैन । कृष्णयजुर्वेदीय शाखाध्यायी राजोपाध्याय ब्राह्मणमा भएको भन्ने सुनिए पनि हाल सम्म कृष्णयजुर्वेदी फेला परेको छैन । अब कुन शाखा चलाउने?परम्परा देखि चल्दै आएको विधानलाई एकाएक परिवर्तन गर्न त अत्याधिक कठिन काम हो, त्यसैले यस विषयमा विद्वानहरुको गम्भीर शास्त्रार्थ हुनु अपरिहार्य छ ।
एउटा रोचक प्रसंग पशुपतिनाथको ज्योर्तिलिङ्ग (मूल विग्रह) लाई मूलभट्ट र अन्य तीन भट्टले मात्र स्पर्श गर्दछन् । पशुपतिनाथ भित्रै एकएक महिनाको अवधिमा तीन तीनका दरले पालो फेरिने कुल १०८ भण्डारीहरुले पनि स्पर्श गर्दैनन् , विसेटले पनि स्पर्श गर्दैनन् । गर्भगृहमा जाने र श्रीको वैदिक तान्त्रिक पद्धतिबाट पूजाउपासना गर्ने अधिकार केवल भट्टहरुसँग मात्रै रहने गर्दछ । आदि जगद्गुरु शंकराचार्यले स्थापना गरेको चार पीठ मध्ये दक्षिणाम्नाय श्रृंगेरी शारदा मठ यजुर्वेदको मठ हो । त्यस मठ आसपास क्षेत्रका ब्राह्मण नै पशुपतिका पुजारीको लागि नियुक्त हुन्छन् ।
तन्त्रशास्त्रमा पशुपतिनाथको ६ वटा श्रीमुखहरु रहेको मानिन्छ । ती ६ श्रीमुखहरु मध्ये पूर्वको तत्पुरुष, दक्षिणको अघोर, पश्चिमको सद्योजात, उत्तरको वामदेव, उध्र्व (आकाश तर्फ)को ईशान र अधो (पाताल तिरको) को कालाग्निरुद्र हुन् । ती ६ वटा मुखसँगै तत् तत् मुखका आफ्नै आफ्नै शक्तिहरु रहेका हुन्छन् । यी शक्तिहरु पूर्वको पूर्णेश्वरी, दक्षिणको निशेश्वरी, पश्चिमको कुब्जिकेश्वरी, उत्तरको गुह्येश्वरी (सिद्धेश्वरी) उध्र्वको कामेश्वरी र अधोमुखको बज्रेश्वरी (तारेश्वरी) हुन् । यसरी पशुपतिको मूल विग्रहमा शिवको मात्र नभई प्रत्यक्ष शक्तिको पनि पूजा हुन्छ । उध्र्व वक्रमा श्रीयन्त्र बनाई भगवती राजराजेश्वरीको पूजा हुने गर्दछ । यी ६ वटा मुखको उपासना मार्गलाई आम्नाय भनिन्छ ।नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयका तन्त्रका उपप्राध्यापक डा. माधवप्रसाद लामिछानेका अनुसार, “श्रीविद्याको पूर्णक्रममा छ वटै आम्नायको सर्वाधिकार दीक्षा ग्रहण गरेपछि लघुपाशुपत, मध्यमपाशुपत र महापाशुपत विद्या प्राप्त गर्ने विधान पाइन्छ । पशुपतिका पुजारी भट्टहरुले मध्यमपाशुपत विद्या त लिनै पर्छ, कसैकसैले महापाशुपत विद्याको दीक्षा पनि लिएका थिए पनि भनिन्छ । त्यसैले पशुपतिको भट्ट हुन षड्आम्नाय सर्वाधिकार दीक्षा प्राप्त गरेको श्रीविद्याको उपासक हुनै पर्ने शास्त्रीय विधान छ ।” पशुपतिनाथमा तन्त्रमार्गको दक्षिणाचार बमोजिमको पूजा उपासना हुने गर्दछ । दक्षिणाचारमा अति कठोर नियम र विधिविधानहरु हुने गर्दछन्, पुजारीले सो सबै नियमहरु गोप्य राखी पूजा चलाउनु पर्छ ।
पशुपतिनाथमा चारजना पुजारी (अर्चक) हरु रहने व्यवस्था रही आएको छ । मूल अर्चकले पश्चिम, उध्र्व र अधोमुखको उपासना गर्दछन् भने ज्येष्ठताका मर्यादाले क्रमशः दक्षिण, उत्तर र पूर्व मुहारको उपासना गर्ने अन्य तीन जना भट्ट हुन्छन् । पशुपतिनाथको मन्दिरमा मात्र नभई परिसरको पूर्वोत्तर कोणमा रहेको बासुकीनाथको मन्दिरमा पनि दक्षिणात्य द्रविण ब्राह्मण नै रही आएका छन् । वर्तमानमा नेपाली विद्वत् वर्गमा पशुपतिमा केवल कृष्ण यजुर्वेदी ब्राह्मण भए मात्रै पुग्छ भन्ने वैचारिक दृष्टिकोण रहेको छ तर, त्यो आंशिक मात्र सत्य हो । पशुपतिनाथमा पुजारी हुन निगम र आगम (वेद र तन्त्र) दुईवटामा नै दीक्षित भई साधना गर्ने हुनुपर्छ । वेद मार्ग मात्र नभई आगमिक मार्गबाट पशुपतिमा अर्चना हुनु मूलभूत विशेषता हो । अहिले समाजमा तन्त्रलाई अभिचार कर्म ( मारण, मोहन, वशीकरण आदि) गर्ने साधनका दृष्टिकोणले मात्र हेर्ने गरिएको छ र यसको सैद्धान्तिक पक्ष नबुझेकाहरुले समाजमा डरत्रास देखाएर अर्थोपार्जन गर्ने गरेका छन् ।तन्त्र दर्शनको यो एउटा सानो पाटो मात्रै हो, तन्त्रले जीवन दर्शनलाई शक्तिसँग स्थापित गर्दछ र परमानन्दको रसास्वादन गराउँछ ।
\अब नेपालीलाई नै पशुपतिनाथको पुजारीमा नियुक्त गर्ने सम्बन्धमा चर्चा गरौँ । सनातनीय हिन्दूहरुको आस्थाको केन्द्रको रुपमा रहेको पशुपतिनाथमा नेपाली ब्राह्मण पुजारी नियुक्त गर्नु त सिंगो नेपाल र नेपालीका लागि गौरवको विषय हो तर पुजारी नियुक्ती गर्नको लागि चाहिने अति आधारभूत र अत्यावश्यकीय योग्यता चाहिँ पुर्याउनै पर्ने हुन्छ । प्रथमतः नेपालमा कृष्णयजुर्वेद पढाई हुँदैन, कृष्णयजुर्वेदीय ब्राह्मण तत्काललाई उपलब्ध छैन । यदि नियुक्त नै गर्ने हो भने कृष्ण यजुर्वेदको तैत्तिरीय शाखा पढाउने व्यवस्था मिलाउनु पर्यो । कृष्ण यजुर्वेद पढाउने जनशक्ति चाहिँ भारतबाट नै ल्याउनु पर्छ, अर्को विकल्प चाहिँ रहदै रहदैन । दोस्रो, पुजारी नियुक्त गर्न श्रीविद्या साधना गर्ने ब्राह्मण नै चाहिन्छ । यसलाई सैद्धान्तिक धारबाट अध्ययन गरेर हुँदैन, प्रयोगात्मक धार नै अपेक्षित हुन्छ । तन्त्रको श्रीविद्या परम्परा केवल गुरुशिष्य परम्पराबाट मात्रै साध्य छ । र अर्को तथ्य, तन्त्र मार्गको शाक्त परम्परामा प्रमुख दुई कुल छन् – कालीकुल र श्रीकुल । नेपालमा काली कुल सर्वसुलभ रुपमा व्याप्त रहेको छ तर श्रीकुलको संख्या अति न्यून छ वा हातमा गन्न मिल्ने रुपमा श्री कुलका साधकहरु छन् । श्रीकुलको दीक्षा नेपालमा लिन पाइँदैन, अझ स्पष्ट भन्दा वर्तमानमा त्यो परम्परा नेपालमा छैन । दक्षिणभारतमा मात्रै श्रीविद्याको अत्याधिक उपासना हुन्छ । अतः श्रीविद्या उपासनाका लागि पनि ब्राह्मणहरु तयार पारिनुपर्दछ । मुख्यतः यहाँ दुई कुराको उठान गरियो – पशुपतिनाथको उपासनाको लागि नियुक्त हुने पुजारीको लागि दुई महत्वपूर्ण आवश्यकता ः पहिलो कृष्ण यजुर्वेदीय तैत्तिरीय शाखाध्यायी हुनुपर्ने र दोस्रो आगम श्रीविद्या परम्परामा सर्वाधिकार दीक्षा प्राप्त भएको । यसका अलावा उपासक ब्रह्मनिष्ठ हुनुपर्ने, स्नातकोत्तीर्ण भएको, मांसाहार गर्न नहुने, आगम परम्पराको मर्यादा र गुह्यतालाई कायम राख्नुपर्ने आदि जस्ता गुणहरु अपरिहार्य नै छन् ।
अन्त्यमा, पशुपतिनाथको पुजारी परम्परा सनातनीय हिन्दूहरुको जनआस्था र विश्वाससँग जोडिएको महत्वपूर्ण विषय हो । विषयवस्तुको गाम्र्भीयता, सोसँग सम्बन्धित मौलिकता र त्यसले सिर्जना गर्ने भावी परिणामको गहनतम विचारविश्लेषण गरेर मात्र त्यसमा कदम उठाउन उपयुक्त हुने देखिन्छ । श्रीपशुपतिनाथले सम्पूर्ण प्राणीहरुको कल्याण गरुन् । अस्तु ।
लेखक तन्त्र तथा संस्कृति अन्वेषक हुन् ।
(प्रतिक्रियाको लागिसम्पर्क नं.: ९८५११८०९४०, ९८०८७२९४८८ वा [email protected] ईमेल मा जनाउनु होला ।)
